Learned Helplessness (Μαθημένη Ανημπόρια)

Πιάνετε τον εαυτό σας να έχει κολλήσει σε μια πολύ δυσάρεστη κατάσταση και να νιώθετε ότι δεν υπάρχει καμία διέξοδος; Έχετε την τάση να παραιτείστε πριν προσπαθήσετε για κάτι, προκειμένου να αποφύγετε την απογοήτευση της αναπόφευκτης αποτυχίας που θεωρείτε ότι θα έρθει; Μήπως αγνοείτε τις όποιες επιτυχίες σας, θεωρώντας ότι ήταν τυχαίο που τα πράγματα πήγαν καλά; Αν ναι, μπορεί να χαρακτηρίζεστε από μια γνώριμη ψυχολογική κατάσταση γνωστή ως μαθημένη αβοηθησία ή μαθημένη ανημποριά, η οποία προκαλεί ψυχικό ή σωματικό πόνο κάθε μέρα σε εκατομμύρια ανθρώπους. Τα καλά νέα είναι ότι δεν είστε πραγματικά αβοήθητοι.

Η αίσθηση αυτή ονομάζεται στα αγγλικά «Learned Helplessness» και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ψυχολόγο Martin Seligman το 1967. Με αυτόν τον όρο προσπάθησε να περιγράψει την συναισθηματική κατάσταση που είχαν περιέλθει τα πειραματικά υποκείμενα και έμοιαζε με τα συμπτώματα που έχει η κλινική χρόνια κατάθλιψη (απόσυρση, παραίτηση κ.λπ.).

Αρχικά είχε παρατηρήσει συμπεριφορά παραίτησης σε σκυλιά τα οποία είχε προηγουμένως υποβάλει σε ήπια ηλεκτροσόκ μετά το άκουσμα ενός ήχου. Τα σκυλιά δηλαδή είχαν μάθει μέσω της διαδικασίας της κλασικής εξάρτησης (classical conditioning) να περιμένουν το ηλεκτροσόκ και όντως δεν υπήρχε τρόπος να το αποφύγουν. Αργότερα έβαλε τα ίδια σκυλιά σε ένα μεγάλο κουτί που χωριζόταν στα δύο με ένα πολύ χαμηλό διαχωριστικό εμπόδιο στη μέση. Το πάτωμα του κουτιού ήταν ηλεκτρισμένο στη μία πλευρά αλλά όχι στην άλλη. Τα σκυλιά λοιπόν δεν έκαναν απόπειρες να ξεφύγουν, ενώ ήταν εμφανές ότι αρκούσε απλά να πηδήξουν στην άλλη πλευρά! Είχανε μάθει και νόμιζαν ότι δεν μπορούσαν να αποφύγουν το ηλεκτροσόκ και παραδίδονταν απλά στη μοίρα τους!

Μαθημένη ανημπόρια στους ανθρώπους

Αν και η έννοια της μαθημένης ανημπόριας συνδέεται αρκετά με την συγκριτική ψυχολογία (δηλαδή τη μελέτη της συμπεριφοράς των ζώων), είναι ξεκάθαρο ότι χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά πολλών ανθρώπων που εκδηλώνουν συμπεριφορές παραίτησης, μόνο και μόνο επειδή νομίζουν ότι δεν μπορούν να κάνουν κάτι για να αλλάξουν τη ζωή τους. Πρόκειται για εκείνη την παραίτηση που βλέπουμε στην κατάθλιψη: ''Ό,τι και να κάνω δεν θ' αλλάξει κάτι…έτσι θα είμαι και πρέπει να το χωνέψω''. 

Πρόκειται για τον βασικό πυρήνα της ανασφάλειας, των φόβων, της θλίψης και του άγχους. ''Έχω μάθει πως είμαι αβοήθητος, άρα νιώθω αδύναμος, άρα φοβάμαι, άρα νιώθω ακόμα πιο αδύναμος, νιώθω θλίψη, ανασφαλής και αγχώνομαι για το τώρα, το αύριο και το μετά, δεν ελέγχω τίποτα''.

Για παράδειγμα, ένα άτομο που αισθάνεται ντροπαλό σε κοινωνικές καταστάσεις είναι αρκετά πιθανό να αισθάνεται ότι δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να κάνει ώστε να ξεπεράσει τα συμπτώματα που νιώθει όταν βρίσκεται ανάμεσα σε πολύ κόσμο: «Έτσι είμαι εγώ…Άλλοι είναι πιο κοινωνικοί και άνετοι· εγώ απλά είμαι έτσι». Η πεποίθηση αυτή ότι έτσι είναι και δεν αλλάζει αυτό μπορεί να τον κάνει να αποφεύγει όσο γίνεται περισσότερο τις κοινωνικές καταστάσεις και με τον καιρό να ενισχύεται ακόμα πιο πολύ η συστολή που νιώθει.

Και πως μπορεί κάποιος να φτάσει σε αυτό το σημείο, δηλαδή να έχει αποκτήσει την αίσθηση της ανημπόριας;

Μέσα από πολλά μονοπάτια....Καταρχήν, εάν έχει βιώσει στη ζωή του κάτι αντίστοιχο με τα σκυλιά του Seligman, δηλαδή μια δύσκολη κατάσταση που αρχικά μπορεί να επιδίωξε να παρέμβει και να την αλλάξει, αλλά τελικά είδε ότι δεν γίνεται. Αναλογικά, εάν είχε μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον όπου του τα παρείχαν όλα, χωρίς καμία εξαίρεση, θα έμαθε να μην αντέχει την αναμονή, να μη γνωρίζει πως να διαχειρισθεί τη ματαίωση. Και σταδιακά θα νιώθει ότι δεν ξέρει τρόπους να διαχειρισθεί νέα δεδομένα (θα έχει μάθει να ζει σε μια γυάλα, άρα ότι είναι ανασφαλής και αβοήθητος στον ''έξω κόσμο''). Τέλος, υπάρχουν οι περιπτώσεις όπου τραυματικές καταστάσεις μπορούν να δημιουργήσουν την αίσθηση της αβοηθησίας σε κάποιον· αυτό μπορεί να αφορά καταστάσεις που είτε τις έχει ζήσει ο ίδιος είτε κάποιος στο περιβάλλον του.

ΚΑΙ ΤΙ ΚΑΝΟΥΜΕ ΤΩΡΑ;

Ο Seligman μετά από τα πειράματα με τους σκύλους, ανέπτυξε την θεωρία της "Θετικής Σκέψης'' και έγινε ο πατέρας της θετικής ψυχολογίας (Positive Psychology). Η λογική είναι πως από την στιγμή που είσαι στην κατάσταση της μαθημένης αβοηθησίας, έχεις έναν απαισιόδοξο τρόπο σκέψης σαν βάση. Οπότε αν αλλάξεις τον απαισιόδοξο σε θετικό τρόπο σκέψης και αν δώσεις προσοχή στα θετικά και όχι αρνητικά συμβάντα της ζωής σου, μπορείς να καταφέρεις να ελέγξεις τα αρνητικά συναισθήματα που προκαλούνται από τη μαθημένη αβοηθησία. Πρόκειται για μια καινούργια κατεύθυνση, η οποία ενέπνευσε και τη δημιουργία νέων τρόπων παρέμβασης (coaching).

Η αλήθεια είναι πως η θετική σκέψη βοηθά σε μεγάλο βαθμό, αλλά δεν είναι τόσο θαυματουργή όσο την παρουσιάζουν. Η θετική σκέψη είναι ο στόχος. Για να γίνει μέσον χρειάζεται χρόνος, υπομονή και επιμονή. Δεν φτάνει να λέμε ότι όλα θα πάνε καλά. Βοηθά αλλά δεν φτάνει...  

Εσείς θα μπορούσατε όμως:

• Πρώτα από όλα να αναγνωρίσετε ότι πιθανότατα σας χαρακτηρίζει μαθημένο αίσθημα αβοήθητου· η συνειδητοποίηση ότι ενδεχομένως να νομίζετε ότι δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα για να βελτιώσετε τη ζωή σας επειδή έτσι έχετε μάθει και όχι ότι πραγματικά δε γίνεται απολύτως τίποτα, είναι σίγουρα το πρώτο βήμα προς την αλλαγή.
• Δεύτερον να αρχίσετε να καταγράφετε τις διαφορές του σήμερα με το παρελθόν. Το πιο πιθανό είναι να μη βρίσκεστε στην ίδια δυσμενή θέση πλέον! Π.χ. αν δεχόσασταν bullying στο παρελθόν στο σχολείο σας και αντίστοιχα οι γονείς σας και οι συμμαθητές σας δεν σας στήριζαν επαρκώς, μπορεί να νιώθατε μόνος, εγκαταλελειμένος, ότι δεν αξίζετε και ότι δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα για να γλυτώσετε. Αυτό όμως μπορεί να συνέβαινε όταν ήσασταν 10 χρονών. Τώρα είστε πλέον ενήλικας, πιθανότατα δεν δέχεστε πλέον bullying, έχετε μεγαλύτερη ανεξαρτησία και έχετε και άτομα που θα μπορούσαν να σας στηρίξουν σε δύσκολες καταστάσεις. Αξιολογήστε όλα αυτά που σήμερα είναι διαφορετικά λοιπόν!
• Τρίτον, να αρχίσετε να δοκιμάζετε τον εαυτό σας σε καταστάσεις που μέχρι τώρα θεωρούσατε ότι δεν γίνεται να αντεπεξέλθετε ή να αποκτήσετε τον έλεγχο. Ξεκινήστε από μικρά πράγματα, μην πάτε αμέσως στα βαθιά. Π.χ. αν έχετε άγχος να μιλήσετε με το άλλο φύλο (γιατί έτσι έχετε μάθει, ότι δεν είστε ικανός/ικανή για αυτό), δοκιμάστε να είστε απλά λίγο πιο ομιλητικός σε μια παρέα με ένα άτομο του άλλου φύλου.

Φυσικά αν η μάθηση είναι εδραιωμένη μέσα σας και σας είναι πολύ δύσκολο να βρείτε τους μηχανισμούς δράσης, η συνδρομή ενός ειδικού θα ήταν ιδιαίτερα ωφέλιμη.

_References 

_{Peterson, C., Maier, S.F., & Seligman, M.E. (1995). Learned Helplessness: A Theory for the Age of Personal Control. New York: Oxford University Press.}

psychologydaybyday.blogspot.com/2013/03/learned-helplessness.html  [Retrieved 30/8/2016]

_{Seligman, M.E., & Maier, S.F. (1967). Failure to escape traumatic shock. Journal of Experimental Psychology, 74(1), 1-9.  http://psycnet.apa.org/journals/xge/74/1/1/.}

_{Seligman, M.E. (1972). Learned helplessness. Annual Review of Medicine, 23(1), 407–412.}

_{Seligman, M.E. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. San Francisco: W. H. Freeman.}